Özne ile Yüklemin Çoğulluk Bakımından Uyumu

SAVAŞ KILIÇ

Türkçede 3. tekil şahıs fiil cümlelerinin çekiminde Ø (sıfır) ile temsil edilir:

(1) Ahmet eve gitmedi(Ø).ⁱ

Buna karşılık 3. çoğul şahıs çekiminde –lAr ekinin kullanımı çeşitli koşullara (bilinçdışı kurallara) bağlıdır. 3. çoğul şahıs çekim eki,

I) daha önce sözü geçmiş (bkz. ileride “CÜMLE-ÜSTÜ İLİŞKİLER”) veya dildışı bağlam sayesinde bilinen çoğul öznenin (+canlı) işlediği fiile mutlaka eklenir:ⁱⁱ

(2a) Bodrum’a gittiler. “[They]’ve gone to Bodrum.”

Ancak II) özne cümlede söze dökülmüş (explicit) olarak bulunuyor ise, özne +insan ise ve de yükleme yakın konumda ise, -lAr eki kullanılmaz:

(2b) İki üç kişi yaşını söylememiş;

III) özne +insan ise ve de yükleme uzak ise, -lAr ekinin kullanımı seçmelidir (zorunlu değildir):

(2c) Yarışmacılar arasından iki üç kişi, jürinin ısrarına rağmen yaşlarını/yaşınısöylememiş(ler).

IV) şayet özne cümlede söze dökülmüş (explicit) olarak bulunuyor ise ve özne +insan ise, lAr eki yüklemin ifade ettiği fiilin grupça yapıldığını gösterir:

(2d) İki kızkardeş tatile gittiler. “They went on holiday, [just] two sisters [together].”

V) şayet özne cümlede söze dökülmüş olarak bulunuyor ise ve özne -canlı (veya –insan ?) ise, yüklemde -lAr eki kullanılmaz:

(2e) Sokaklar bomboş. (=Sokaklar bomboşØ.) (√)

Sokaklar bomboşlar.(x)

Fidanlar ağaca, ağaçlar ormana dönmeli yurdumda… (√)

İngilizce ve Fransızcadan yapılan çevirilerde bu dillerdeki özne-yüklem uyumunun zorunlu bir kuralı olarak çoğul özne daima çoğul yüklem çekimi gerektirse de, Türkçede V numaralı kural gereği aşağıdaki türden kullanımlar dilbilgisel olarak kabul edilebilir sayılamaz:

(2f) Gözkapakları kırpıştılar. (x) > Gözkapakları kırpıştı. (√)

Trafik lambaları yanıp söndüler. (x) > Trafik lambaları yanıp söndü. (√)

Çevre ile düşünce arasındaki ilişkiler, asla mekanikleştirilemezler. (x)ⁱⁱⁱ

NOTLAR: