O / Onlar: O ve Onlar Zamirlerinin Yanlış Kullanımı ve Zamir Düşürme, Kendi Zamiri

SAVAŞ KILIÇ

I) Türkçede kişi zamirlerinin kullanım koşulları

Türkçede kişi zamirlerinin kullanımı Batı dillerinden farklıdır. Eklemeli bir dil olduğu için şahıs bilgisi hem yüklemdeki çekim ekleriyle hem de bağımsız zamirlerle verilebilmektedir. Bu nedenle Türkçe de “zamir düşüren diller” arasında sayılabilir.

Türkçe’nin “zamir düşürme” özelliğine daha 1932’de işaret eden Ahmet Cevat [Emre], özne “ ‘karine’ (bağlam) ile anlaşılırsa zikredilmez” diye belirterek, kötü çeviri belasının yol açtığı garabetlere gramercilerin de nasıl kurban gittiğini gösterir (Yeni Bir Gramer Metodu Hakkında Layiha, s. 87):

(1a) Bazı gramercilerimiz tarif ve kaideleri Fransızcadan almakta o kadar ileri varmışlardır ki, Fransızcanın “il”i nerelerde kullanılıyorsa bizde de “o” zamirinin orada kullanıldığını zannetmişlerdir: Ahmet küçük bir çocuktur, o pek çalışkandır, o vaktini oyun ile kaybetmez. (Hüseyin Cahit, Sarf ve Nahiv)ⁱ

Dolayısıyla, yukarıdaki örneğin doğru (= anadili konuşucularına göre dilbilgisel olarak kabul edilebilir) kullanımı şudur:

(1b) Ahmet küçük bir çocuktur, [Ø] pek çalışkandır, [Ø] vaktini oyun ile kaybetmez.

Türkçede o ve onlar zamirleri ancak gönderilenleri (göndergeleri=referent) muğlaklıktan büsbütün uzak olduğu zaman kullanılır:

(1c) Aristo’ya gelirsek, o bu işten bir şeyler çıkarmayı bildi.

Muğlaklık endişesi taşındığında, İng ve Fr’den farklı olarak Türkçede geri gönderme unsurları (“he, she, it,” vs) yerine, gönderilen olduğu gibi tekrar edilir:

Alegorik niyet şeylerle her türlü yakınlığa yabancıdır. Bunlara dokunmak, ihlal etmek demektir. Onun [> Alegorik niyetin] hâkim olduğu yerde alışkanlıklar bile yerleştirilemez.”

Fakat belli durumlarda bağımsız zamirlerin kullanıldığını da görürüz; bu kullanımlar, anadili konuşurlarının bilinçdışı bilgisinde bulunan birtakım kurallara bağlıdır. Söz konusu kurallar gramerde (= bir dilin bilimsel betimlemesinde) kodifiye edilmek üzere, dilbilim araştırmalarıyla açığa çıkarılır. Şimdiye kadar yapılmış olan araştırmalara göre, Türkçede yüklemdeki şahıs eklerine ilaveten kişi zamirlerinin kullanımı aşağıdaki koşullara bağlıdır.ⁱⁱ

i) İkinci cümlenin öznesi, ilk cümlenin öznesinden farklılık gösterdiğinde:

(2) Zeki bugün sokağa çıkmayacakmış. Sen bir yere gitmeyi düşünüyor musun?

Bu örnekte, “sen” zamirinin görevi, cümlenin konusunu bildirmektir (yani topicalisation).

ii) Cümlenin öznesi hükmün odağına yerleştirildiğinde (focusing):

(3) Bu sabah çocukları ben giydirdim.

Bu tür kullanımlar genellikle eylemi kimin gerçekleştirdiğine odaklanılan (dildışı) bağlamlarda görülür.

II) Zamirli ve zamirsiz geriye gönderme yöntemleri

Türkçede zamirlerin geri gönderme unsuru olarak kullanılması, “backgrounding” (arkaplana itme, yüklemden sonraya atma) denen sözdizimsel işlemle daha bir kabul edilebilir oluyor:

Ahmet hâlâ uyuyor. O, bugünlerde çok yorgun. (x?)

Ahmet hâlâ uyuyor. Bugünlerde çok yorgun o. (√)

Bir ihtimal daha var; o da ölmek mi dersin?

Zamirsiz, sırf şahıs çekim ekiyle geri gönderme de dilimizde çok yaygın:

Annemlerin işi çıkmış; sinemaya gelemiyorlar.ⁱⁱⁱ

Fidanlar bir tarım uzmanının denetiminde aşılandıktan sonra [=aşılandı;] büyüyüp ağaç oldular.

Kendi

“O” veya “onlar” zamirinin Türkçede yüklemde Ø ile temsil edilebilmesinden (bkz. 1a) kaynaklanan  bu durumu telafi etmek için dilimizde kendi zamiri dönüşlülük işlevlerinin yanı sıra bir de “geri gönderme” (anaphor) işlevi kazanmıştır (1b).^iv

(1a) Ahmet hâlâ uyuyor[Ø]. Bugünlerde çok yorgunØ.

(1b) Ahmet hâlâ uyuyor[Ø]. Kendisi bugünlerde çok yorgunØ.

Bu “kendi”li geri gönderme yöntemi, tıpkı diğer kişi zamirleri gibi gerektiğinde kibarlık ifade etmek üzere +lAr eki de alabiliyor:

(2a) – Müdür bey ne karara vardı?

– Bilmiyorum, bugün görmedim kendilerini.

“NISTELROOY İLE KONUŞMAMIZ OLMADI”

Johan Neeskens, bazı basın organlarında transfer edeceklerine dair haberler çıkan Real Madrid’li futbolcu Ruud Van Nistelrooy ile herhangi bir görüşmelerinin olmadığını söyledi.

Konuyla ilgili bir soru üzerine Neeskens, “Ne benim ne de Rijkaard’ın Nistelrooy ile bir konuşması oldu. Bunlar İngiliz basınında yer alan şeyler. Onun dışında Türk basınına baktığımızda Galatasaray için yazılan isimler 10’u geçti. Bizim şu ana kadar yaptığımız tek transfer Lucas Neill. Diğerleri için beklemeniz lazım” değerlendirmesini yaptı.

“Nistelrooy’u kadronuzda görmek ister misiniz?” şeklindeki bir soruya Neeskens, “Bunu konuşmak anlamsız, kendisi Real Madrid’in futbolcusu” cevabını verdi.

Nonda’nın iyi performans göstermediğinin belirtilmesi üzerine Hollandalı çalıştırıcı, “Nonda bugün kötü bir performans göstermedi. Kendisi Orduspor maçında iki gol attı, önemli bir oyuncu. Bugün de çok pozisyona girdi. Gösterdiği performanstan memnunuz” diye konuştu.

Yeni transfer Neill’e övgüler yağdıran Neeskens, “Kendisi iyi bir futbolcu, bunu İngiltere’de gösterdiği performanstan da anlayabilirsiniz. Bu tip oyuncuların takıma katılması takımın başarısı için önemli. Önümüzde zorlu bir döneme gireceğiz, her mevki için iki oyuncu olması gerekli. Onun takıma katılması çok önemli, memnunuz” ifadelerini kullandı.

Neeskens, Emre Çolak’ın performansından çok memnun olduklarını dile getirerek, “Zaten çok kaliteli futbolcu. Daha önce de kendisini bize göstermişti. Bu tip genç oyuncuyu ne zaman oyuna sokacağınız çok önemli 3-0 iken aldık oyuna, baskı yoktu üzerinde. A2 takımından kendisini biliyoruz. Kendisi çok kaliteli bir oyuncu. Önümüzdeki haftalarda oynayıp oynamayacağını şimdiden bilemem” diyerek sözlerini tamamladı.

Kaynak: Anadolu Ajansı

Kaynaklar:

Öztürk, Balkız (2000): “Türkçe bir adıl-düşürme-dili mi?” [> Türkçe adıl/zamir düşüren bir dil mi?],XIII. Dilbilim Kurultay Bildirileri, Sumru Özsoy ile Eser E. Taylan (haz.), s. 47-54.

Çeltek, Aytaç – Oktar, Lütfiye (2004): “Türkçe Sözlü Söylemde Artgönderim Örüntüleri”, Dilbilim Araştırmaları, s. 1-14.

van Schaaik, Gerhard (1999): “Türkçede Öznelik Eksiltme”, çev. Balkız Öztürk, Dilbilim Araştırmaları, s. 7-23.

 NOTLAR: